Gezien de ontwikkelingen – en de wederom opmerkelijke rolopvatting(en) van de demissionair premier in deze – nogmaals onder uw aandacht mijn analyse van de uitslag van de kamerverkiezingen.

De TK2021 waren anders dan anders. Het ging niet over koopkrachtplaatjes (vrijwel alle partijen willen het minimumloon verhogen) en sociaal-economische thema’s, uitgezonderd wellicht de woningmarkt. Het ging ook niet echt over de aanpak van de klimaatcrisis, alhoewel Jesse Klaver hard onderuitging op zijn biomassaverhaal.

De versplintering van de samenleving heeft ertoe geleid dat we de rechtsstaat niet langer als het fundament van de democratie zien, maar eerder als ‘nice to have’, vooral een geldkwestie.De triomf van het aimabele, maar principevrije leiderschap van Rutte.

Coronavirus
De bestrijding van het coronacrisis smoorde het debat. Het slappe aftreksel van de verkiezingsstrijd werd vooral online gevoerd. Het kabinetsbeleid werd, ondanks alle tumult, breed gesteund door de kamer en bleef brede steun krijgen vanuit de samenleving. Rutte toucheerde de dubbele premierbonus van de leider in crisistijd. Hij ontweek moeilijke debatten over de toeslagen- en aardgasaffaires en de gevolgen van zijn neoliberale beleid.
Deze verkiezingen gingen nauwelijks over inhoudelijke thema’s en speelden daardoor vooral in op diepere gevoelens, sympathieën en antipathieën. Op de valreep kwam daar strategisch stemgedrag bij.

Tekening: Blauwe driehoeken zijn delta’s van verandering in de tijd. De delta’s van “oud links” (neergang) en “nieuw rechts” (opkomst) zijn omgekeerd tov. elkaar. Onderbouw onder, bovenbouw boven afgebeeld.

Gefragmenteerde samenleving (‘onderbouw’)
Mensen bezien elkaar in ‘wij’ die bij elkaar horen en ‘zij’, dat zijn anderen. Het is van alle tijden, het denken in rangen en standen, de rivaliteit tussen Rotterdam en Amsterdam, de elite en de rest. Dit gaat vaak gepaard met vooroordelen over anderen. We herkennen dit toch vrijwel allemaal? Maar de multi-culturele samenleving creëert spanningen die er vroeger niet waren (Paul Scheffer). Bij sommige immigranten van niet-westerse afkomst – vooral uit de islamitische wereld – wil de ‘inburgering’ niet echt vlotten. Waar de mannelijke superioriteit beleden wordt en/of universele westerse waarden als gelijkheid en vrijheid van sexe, geloofsovertuiging enz. wordt betwist, ontstaat een groot probleem voor de ‘oude’ westerse samenleving. De sharia boven de grondwet?! Het stelselmatig ontkennen van dit fundamentele probleem van de vrije samenleving, de bedreiging van de vrijheid zelf door andersdenkende groepen mensen, noem ik het ‘echte taboe’. Het is de oude linkse partijen fataal geworden. Fortuijn benoemde het probleem, de verweesde samenleving, het leidde tot de opkomst van de PVV en later Forum voor Democratie en JA21. Nooit eerder haalde ‘nieuw rechts’ zoveel stemmen als nu in 2021 (28, de LPF haalde er 26 in 2002). Het wegzetten van het nieuwe conservatisme als ‘rechtspopulisme’ is een ontkenning van wat er aan de hand is. Baudet werd tòch een winnaar.
Oude gebruiken en tradities worden ter discussie gesteld en leiden tot nieuwe taboe’s. Het geeft hevige strijd, met nieuw rechts als verdedigers van het oude erfgoed. Zwarte piet, de helden van de Gouden Eeuw. Je zou #MeToo in dit verband ook kunnen noemen. Waar het om gaat is dat de samenleving steeds verder uiteenvalt door de afbrokkeling van gemeenschappelijke waarden. Het verklaart de opkomst van de ‘smalle identiteitspolitiek’. Denk, BIJ1, BBB.

Neoliberaal denken (‘bovenbouw’)
Het neoliberale tijdperk begon zo’n 30 jaar terug. Vooral achterstand milieu’s en laaggeschoolden betalen een hoge prijs. Hun inkomen is vaak ontoereikend om in het normale levensonderhoud te kunnen voorzien, de gezondheid en de levensverwachting blijven sterk achter bij die van hoogopgeleiden. De econoom Bolhuis trekt het breder en stelt dat de ontwikkeling van de nederlandse economie in het Rutte-tijdperk is achtergebleven tov. vergelijkbare landen (BBP, werkgelegenheid, besteedbaar inkomen). In een eerdere post liet ik zien hoezeer het neoliberalisme collectieve zekerheden, zaken waar de gehele samenleving de vruchten van plukt, heeft uitgehold. Deze fundamentele kritiek heeft in de verkiezingen nauwelijks een rol gespeeld – uitgezonderd bij de SP. Hoe is dit mogelijk? Deels ligt de verklaring bij het virus, dat zoals we weten het debat bedwelmde. Maar er moet meer aan de hand zijn. Het neoliberale denken lijkt te zijn verinnerlijkt door grote delen van de bevolking.

… en de rol van de staat
De moderne overheid lijkt een verlengstuk van het (internationale) bedrijfsleven te zijn geworden, een geldmachine voor bedrijven, niet meer voor de herverdeling van een inkomen tussen burgers en voor publieke basisvoorzieningen als goed onderwijs, huisvesting en zorg. Het vertrouwen dat de overheid iets maatschappelijks echt goed kan organiseren is vrijwel verdwenen. De markt moet publieke taken uitvoeren. Alhoewel een grote meerderheid van links tot rechts meer overheidssturing op de gezondheidszorg wil, weten we kennelijk niet hoe dat dan moet. Dat de overheid inmiddels een ondoordringbare bureaucratie is geworden die dmv. algoritmen en een laakbare interne organisatiecultuur grote groepen burgers vermorzelt, nemen we maar op de koop toe. Het is onvoorstelbaar, maar waar. Noch oud-links, noch nieuw rechts – de PVV uitgezonderd – besteedden stelselmatig aandacht aan deze complexe werkelijkheid. In onze marktsamenleving dopt iedereen zijn eigen boontjes.
De vergaande individualisering in de postmoderne wereld komt daar bij. De cocktail van vergaande fragmentatie tussen (groepen) mensen en de teloorgang van diep gedeelde gemeenschappelijke waarden heeft ertoe kunnen leiden dat de kindertoeslagenaffaire en de aardgasaffaire niet die betekenis in het stemhokje kregen die velen, waaronder ik, zich hadden voorgesteld. De oranje pijl omhoog in de tekening geeft dit weer.
De versplintering van de samenleving heeft ertoe geleid dat we de rechtsstaat niet langer als het fundament van de democratie zien, maar eerder als ‘nice to have’, vooral een geldkwestie. Als je een gedupeerde van de Belastingdienst bent heb je pech gehad (en misschien is het ook een beetje je eigen schuld?!). Als je woning onbewoonbaar is geworden door de aardgaswinning, van hetzelfde laken en pak (had je beter niet ergens anders kunnen gaan wonen?).
Het wachten is nog wel op de uitslag van de Kiesraad. Indien Pieter Omtzigt de meeste stemmen behaalde voor het CDA, is een kentering in het politieke denken niet onmogelijk. Sigrid Kaag kan dit niet in haar eentje bewerkstelligen.
Dit is de triomf van het aimabele, maar principevrije leiderschap van Rutte.

Naschrift – Pieter Omtzigt behaalde ca. 350.000 voorkeurstemmen, iets minder dan lijsttrekker Wopke Hoekstra (Tubantia, 25/3).

Bronnen:
Nederland gaat naar de stembus
Is marktwerking te moeilijk?
De erfenis van onze neoliberale kabinetten
Ongekend onrecht? Geef burger betere overheid!