Onderzoeksartikel ‘Nederlandse zorg valt van haar voetstuk’ met volledige lijst Referenties

335 views

EUROPESE TOPPOSITIE VAN NEDERLANDSE ZORG WANKELT

Europese toppositie van Nederlandse gezondheidszorg moet worden genuanceerd

Volgens politici en beleidsmakers is het Nederlandse gezondheidszorg een van de beste, zo niet hét beste zorgstelsel van Europa. Maar klopt dat wel? Hoe goed is onze zorg? Socioloog Gijs van Loef vergeleek allerlei indicatoren en nuanceerde die conclusie…

Lees verder: Nederlandse zorg valt van haar voetstuk

……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..

De tijdschriftpublicatie bevat slechts drie voetnoten. De volledige lijst van voetnoten/referenties (o.b.v. pagina’s tijdschrift):  

Referenties (paginanummer in MC42, Linkerkolom/Rechterkolom LK/RK , regel)
pag 18, RK 2e regel > 1. Murray CJL, Frenk J. A framework for assessing the performance of health systems. Bulletin of the World Health Organization 78(6); 2000.
pag 18, RK, 5e regel van onder > 2. Life expectancy at birth: http://www.who.int/gho/mortality_burden_disease/life_tables/en/; http://www.ourworldindata.org
pag 18, RK, onderste regel (voetnoot 1 in MC42)> 3. Zelfstandig onderzoek van data OECD-Health at a Glance 2007, 2009, 2011, 2013, 2015, 2017. Voor het eerst gepubliceerd in: Economisch Statistische Berichten. 2017;1 http://www.gijsvanloef.nl/2017/11/10/tendens-daling-kwaliteit-medische-zorg-t-o-v-eu14-zet-door-2007-2017-oeso/
pag 19, LK, 7e regel > 4. Health care activities, OECD-Health at a Glance 2017.
pag 19, RK, 5e regel (voetnoot 2 in MC42)> 5. Zelfstandig onderzoek. Jaarberichten 2004, 2007, Jaarbeelden 2010, 2013, 2016. Inspectie Gezondheidszorg en Jeugd.
pag 19, RK, 6e regel > 6. Kiers B. NZa: wachttijden zorg lopen de spuigaten uit. Zorgvisie; 15 januari 2018.
pag 20, LK, laatste regel 1e alinea > 7. WRR: http://www.wrr.nl/onderwerpen/ongelijkheid-in-gezondheid ; Health Status, OECD-Health at a Glance 2017.
pag 20, LK, 24e regel van onder > 8. Zie bijvoorbeeld het Pamflet voor De Nieuwe GGZ 21 oktober 2015: http://www.denieuweggz.nl
pag 20, LK, 20e regel van onder > 9. Jeugdhulp. Nederlands Jeugdinstituut: http://www.nji.nl/nl/Databank/Cijfers-over-Jeugd-en-Opvoeding/Cijfers-per-voorziening/Aanbod-Jeugdhulp
pag 20, LK, 17e regel van onder (voetnoot 3 in MC42) > 10. OECD Health at a Glance 2017 heeft vier tabellen met vergelijkende data: chronische depressies (vier Europese landen scoren beter dan Nederland: zeven landen scoren slechter, zie http://www.oecd-ilibrary.org/social-issues-migration-health/health-at-a-glance-2017/prevalence-of-chronic-depression-2014_health_glance-2017-graph22-en; suïcide (vergelijkbaar beeld, zie http://www.oecd-ilibrary.org/social-issues-migration-health/health-at-a-glance-2017/suicide-2015-or-nearest-year_health_glance-2017-graph20-en; suïcide na vertrek uit de instelling (Nederland scoort het slechtst, zie http://www.oecd-ilibrary.org/social-issues-migration-health/health-at-a-glance-2017/suicide-following-hospitalisation-for-a-psychiatric-disorder-within-30-days-and-one-year-of-discharge-2015-or-nearest-year_health_glance-2017-graph95-en); suïcide binnen de instelling, (Nederland scoort het slechtste zie http://www.oecd-ilibrary.org/social-issues-migration-health/health-at-a-glance-2017/inpatient-suicide-amongst-patients-with-a-psychiatric-disorder-2014-or-nearest-year_health_glance-2017-graph94-en).
pag 20, LK, 6e regel van onder > 11. Wammes J, van der Wees P, Westert G. International Health Policy Survey 2017, Onderzoek onder 65-plussers in 11 landen. IQ Healthcare; 22 december 2017.
pag 20, LK, 5e regel van onder > 12. Waiting times for elective surgery, OECD Health at a Glance 2017.
pag 20, LK, onderste regel > 13. van den Berg M, Meerding JW. De zorgstelselcompetitie. Raad voor Volksgezondheid en Samenleving, RIVM, Centrum Kennisintegratie Volksgezondheid en Zorg. oktober 2016.
pag 20, RK, 2e regel > 14. OECD Health Policy Studies, Health Data Governance. OECD; 2015.
pag 20, RK, 5e regel > 15. Jeurissen P, Tanke M, Stadhouders N, Maarse H. Gereguleerde competitie en betaalbaarheid in de curatieve zorg. In: Betaalbare zorg. Den Haag: SDU; 2018. 181-98.
pag 20, RK laatste regel 1e alinea > 16. (1) Mossialos E, Djordjevic A, Osborn R, Sarnak D. International Profiles of Health Care Systems, Commonwealthfund; mei 2017. p 8; (2) Nationaal ZorgFonds: Maurice de Hond, sept. 2016; (3) Kieskamp W. Kiezers willen dat de overheid de zorg weer in handen neemt. Trouw 6 februari 2017.
pag 20, RK 19e regel van onder > 17. Access to care, OECD-Health at a Glance 2017.
pag 20, RK, voorlaatste regel > 18. Nibud: http://www.nibud.nl/beroepsmatig/zorguitgaven-chronisch-zieken-5-jaar-gestegen/
pag 20, RK, voorlaatste regel > 19. Het eigen risico in de zorg. TNS 11 augustus 2016. p.17. Zie voor internationale data: Unmet needs for health care due to cost, OECD Health at a Glance 2017.
pag 21, LK, laatste regel 1e alinea > 20. van der Schors W, Brabers AEM, de Jong JD. Solidariteit in het Nederlandse Zorgstelsel. Nivel: Utrecht.
pag 21, LK, einde 1e alinea Paragraaf 4. > 21. Share of the population aged over 65 and 80 years, OECD-Health at a Glance 2017.
pag 21, LK, 2e regel 2e alinea Paragraaf 4 > 22. Polder J. Zorguitgaven. In: Betaalbare zorg. Den Haag: SDU; 2018. p.34.
pag 21, LK, voorlaatste regel 2e alinea Paragraaf 4 > 23. Zie de beweging vanuit de beroepsgroepen naar meer professionele autonomie van Het Roer Moet Om naar (Ont)Regel de zorg: http://www.vvaa.nl/landingspagina/ont-regel-de-zorg Internationale vergelijking administrative efficiency: http://www.commonwealthfund.org/publications/fund-reports/2017/jul/mirror-mirror-international-comparisons-2017

…………………………………………………………………………………..

Lees hier de reacties in het tijdschrift: Reacties
Anton Maes op Zorgenstelsel.nl: Werken aan de agenda van de vooruitgang

The Dutch healthcare system does not accomplish the fundamental goals of the WHO

Published in MEDISCH CONTACT 42 > “Dutch Healthcare Mediocre Performer in Modern Europe”

How does the Dutch healthcare system perform according to the framework from the WHO?

Framework WHO (2000) and Dashboard by @gijsvanloef

source: Framework

The WHO suggests three fundamental goals to be achieved by the Health System:  a. Improving Health, including improving the average health status and reducing health inequalities; b. Enhancing responsiveness to the expectations of the population, including respect for persons and client orientation; c. Fairness of financial contribution, i.e. every household pays a fair share of the total health bill and everyone is protected from financial risks. The measurement of performance relates goal attainment to the resources available.

 

figures @gijsvanloef, derived from: WHO (2000)

Performance of the Dutch healthcare system

Life expectancy improves, but medical performance is somewhat lagging compared to modern European countries – due to unrestrained commercial powers, albeit complex regulation – and social inequalities remain very large. Respect for persons is strained in different ways, although client orientation is good. Choice of provider is under attack and transparancy of medical markets is poor. Low income groups suffer increasingly from health costs, solidarity is under pressure. System costs are relatively high (partly due to elderly care), while overall quality is moderate. Overall, the Dutch healthcare system does not accomplish the fundamental goals of the WHO.

figures @gijsvanloef, derived from: OECD Health at a Glance 2007 – 2017

Published in Business Insider: Zo scoort het Nederlands zorgstelsel op 7 indicatoren

May 10th, 2018

This is a concluding blog based on 3 years of non-sponsored research done by the author of this website Gijs van Loef. Preceding blogs and publications on this website. In december 2017 a free webbinar was released “How Well Does The Dutch Healthcare System Perform?” including textual feedback from scientists and medical practitioners > How Well Does The Dutch Healthcare System Perform

Coming up: essay in a Medical Journal 

OESO-dashboard de enige echte zorgranglijst

Eind januari publiceerde de door Big Pharma gesponsorde club uit Zweden de jaarlijkse EHCI-index waar de pers in de moderne Europese landen- gelukkig – op het web nauwelijks nog aandacht aan besteedt. Maar de vraag: Hoe Goed zijn de Zorgstelsels van Moderne Europese Landen? blijft niet minder actueel en relevant, juist omdat iedereen in Nederland zich verschuilt(de?) achter de zo verleidelijke boodschap van dit ‘Health Consumer Powerhouse‘. Er is geen definitief antwoord op deze vraag te geven. Maar er is een geobjectiveerd tegengeluid nodig op wat ik wel eens in tweets de ‘zorgleugen’ heb genoemd en dat tegengeluid vindt u hier.

Ik doe sinds een jaar of twee pogingen om op een interactieve en transparante wijze tot onderbouwde en verifieerbare antwoorden te komen op deze vraag en publiceer dit op mijn website. Lees de publicaties op deze blog (MENU BLOG MARKTWERKING), de belangrijkste zijn gemarkeerd en u kunt ze door naar beneden te scrollen in korte tijd tot u nemen.

( Over ZORGSTELSELRANGLIJSTEN > https://gijsvanloef.nl/2017/09/03/zorgstelselranglijsten/)

Naar mijn weten is de beste zorgranglijst te construeren op basis van de online beschikbare en jaarlijks geactualiseerde OESO Health at a Glance-data tabellen en rapporten. Dit is bevestigd door Prof. Patrick Jeurissen (minVWS/RadboutUmc). De OESO-database maakt een vergelijking van alle moderne Europese landen mogelijk, hetgeen niet mogelijk is met de publicaties van het Commonwealthfund, dat ook geen longitudinale database zoals de OESO heeft.

In Health at a Glance 2017 is voor het eerst een Indicator overview: OECD snapshots and country dashboards opgenomen: http://www.oecd-ilibrary.org/social-issues-migration-health/health-at-a-glance-2017/indicator-overview-oecd-snapshots-and-country-dashboards_health_glance-2017-4-en;jsessionid=6uksl0n23s80b.x-oecd-live-02

In het vervolg spreek ik van ‘het OESO-dashboard’.

Op dezelfde wijze als eerder heb ik de scores van de 14 moderne Europese landen op basis van dit dashboard gewogen (en gekalibreerd, indien nodig) en in een tabel gezet. Het OESO-dashboard kent slechts drie waarden/scores (Zie: Methodology, interpretation and use, pag. 20: For a typical indicator, about 65% of the countries (23 countries) will be close to the OECD average, with the remaining 35% performing significantly better (green) or worse (red), enz.):

  1. beter dan het OESO-gemiddelde – in de tabel een score 1
  2. ongeveer het OESO-gemiddelde – in de tabel een score 2
  3. slechter dan het OESO-gemiddelde – in de tabel een score 3

Dit geeft de volgende tabel op basis van het OESO-dashboard, met geheel rechts de uiteindelijke ranking in rood:

Nederland komt uit op een gedeelde 5/6e plaats met Finland. Het probleem is dat de score 2 dominant is in de gehele tabel, veruit de meeste scores liggen rond het OESO-gemiddelde, de verschillen zijn daardoor op het oog maar klein. De ranking gaat van 1 (beste) tot 14 (slechtste), maar de verschillen tussen de landen zijn klein of zelfs geheel afwezig. Belgie zou er het slechtste uitkomen, maar het scoort maar twee keer onder het OESO-gemiddelde en voor de rest gemiddeld (NB: twee variabelen zijn niet meegeteld vanwege het ontbreken van 4 waardes of meer, grijs gearceerd). Deeltabel 1.3 brengt ons niet veel verder. De coverage is in alle landen 98% of hoger (Nederland scoort 99%, veel landen scoren 100%), de 2e variabele is een financieel kengetal (zie hierna), bij de 3e en 4e variabele missen 4 scores of meer.

Een in mijn ogen aanzienlijke verbetering van de tabel is mogelijk door per variabele de absolute score van de 14 landen in de onderlinge vergelijking te waarderen met de punten 1 t/m 14 zoals in de eerdere door mij gepubliceerde beoordelingen – dus op basis van de feitelijke scores in de onderliggende excels. Zie verder > https://gijsvanloef.nl/2017/11/10/tendens-daling-kwaliteit-medische-zorg-t-o-v-eu14-zet-door-2007-2017-oeso/

Om Kwaliteit tegenover Kosten te kunnen plaatsen zijn vervolgens de twee financiele variabelen geelimineerd. Deeltabel 1.3 laat ik nu weg. De volgende tabel geeft een totaalbeeld van de Kwaliteit van de gezondheid en de gezondheidszorg (d.w.z.: de gezondheid van de bevolking – deetabellen 1.1 en 1.2 – en de kwaliteit en de omvang van de medische zorg – deeltabellen 1.4 en 1.5) met geheel rechts de uiteindelijke ranking in rood:

Nederland komt uit op een 4e plaats. De groen gearceerde variabelen komen ook voor in de eerdere door mij gepubliceerde beoordelingen (‘Life expectancy’ is eerder als de gemiddelde variabele genomen, zonder het onderscheid in aparte variabelen man/vrouw/65+).

Maar het kan nog beter, dan wel zuiverder. De ‘Risk factors‘ (subtabel 1.2) gaan over de gezondheid/gezonde leefstijl van de bevolking en de mate van luchtvervuiling: Leefstijl en Leefomgeving, het gebied van preventief gezondheidsbeleid. De Zweden en de Noren zijn – en leven – klaarblijkelijk kerngezond, Oostenrijkers, Duitsers en Belgen zijn ongezond, Nederlanders scoren gemiddeld. Om een beter beeld te krijgen van de kwaliteit van zorgstelsels in engere zin zou je deze niet in ogenschouw willen nemen. Verder lijken mij nog twee aanpassingen verdedigbaar:

  1. Eliminatie van ‘Dementia prevalence‘, omdat dementie direct samenhangt met de ouderdom van de bevolking. Immers: Hoe ouder de bevolking, hoe meer zorg nodig. De Noren en Nederlanders zijn de jongste bevolkingen en hebben de laagste dementie-cijfers;
  2. Eliminatie van ‘Antibiotics’, omdat men niet kan stellen dat veel of weinig gebruik goed of slecht voor het individu is. Nederland scoort hierop uitzonderlijk en velen vinden dat Nederlandse medici het juiste beleid m.b.t. antibiotica volgen (van uiterste terughoudendheid). Maar in andere landen denkt men hier kennelijk anders over.

Dit geeft tenslotte de volgende tabel op basis van het OESO-dashboard, met geheel rechts de uiteindelijke ranking in rood:

Nederland komt nu uit op een 6e plaats. Noorwegen en Zwitserland (geen EU-landen! – vandaar mijn benadering van de EU-14) scoren het beste net als in de andere tabellen. In de laatste tabel, die zoals beargumenteerd mijn voorkeur heeft, scoort Zweden relatief slecht. Zweden scoort tweemaal de slechtste beoordeling (14 pt.) op twee variabelen die niet voorkomen in de longitudinale reeks van 2007 > 2017 omdat die gegevens van eerdere jaren ontbreken. Zo simpel is het.

Wordt vervolgd (met nadere toelichting).

Ontwikkeling van de ‘Zorgwaarde’ van de Cure EU14

Zie verder: https://gijsvanloef.nl/2017/11/11/prijs-en-prestatie-van-de-medisch-curatieve-zorg-in-eu-14-oecd-nederland-8e-gaat-achteruit/

Scroll via MENU > BLOG MARKTWERKING naar beneden voor de opbouw van mijn analyses

Tendens daling Kwaliteit Medische Zorg t.o.v. EU14 zet door 2007 > 2017 (OESO)

update 30/10/2018 – De langjarenvergelijking van de OESO-data laat het zien: Qua aanbod van Health Suppliers (physicians; practising nurses) verliest Nederland steeds meer terrein t.o.v. de EU14 (zie tabel van een jaar geleden)

update 31/1/2018 – Patrick Jeurissen (Hoogleraar betaalbaarheid van de zorg, science officer minVWS) bevestigd de juistheid van de analyse.

update 13/12/2017 – Xander Koolman (Gezondheidseconoom Vrije Universiteit) : “Ik vind dit een verdedigbare aanpak voor de beoordeling van de ontwikkeling van de ‘performance’ van de medisch-curatieve zorg. Natuurlijk is de Gezondheidszorg als systeem nog veel omvattender dan de cure (zie bijvoorbeeld: http://apps.who.int/iris/bitstream/10665/57320/1/bu0542.pdf ), maar dat neemt niet weg dat dit een relevante analyse is.”

Op basis van gegevens van OECD Health at a Glance 2017 (publicatie 10 november 2017) is een update gemaakt van de landenvergelijking  van de medisch-curatieve zorg (in Nederland: de zorgverzekeringswet). De kwaliteit van de medische zorg in Nederland gaat achteruit, een tendens die is ingezet met de invoering van de gereguleerde marktwerking in 2006.

 

On request translation in English can be made – Data retrieved from OECD Health at a Glance, 2007, 2009, 2011, 2013, 2015, 2017.

Opzet van de landenvergelijking
Wat zijn Nederlandse medische zorgprestaties in internationaal vergelijkend perspectief?

Gekozen is voor een selectie van de 14 ‘moderne’ Europese landen met een minimale bevolkingsomvang van 5 miljoen inwoners. De overweging is dat zo’n selectie zinvoller is dan de gebruikelijke vergelijking met de OECD-landen in totaliteit. De 14 moderne Europese landen die onderling worden vergeleken zijn: België, Denemarken, Duitsland, Engeland (UK), Frankrijk, Finland, Italië, Nederland, Noorwegen, Oostenrijk, Portugal, Spanje, Zweden en Zwitserland. Dit zijn 14 moderne Europese landen die een gedeelde politiek-democratische, sociaal-economische en technologische ontwikkeling doormaken, waardoor de vergelijkbaarheid toeneemt.

Van deze 14 landen zijn data beschikbaar in de periodieke (jaarlijkse) OECD Health at a Glance rapportages die online raadpleegbaar zijn.

Selectie van indicatoren van medische kwaliteit

Op basis van de online tabellen van OESO Health at a Glance is een selectie gemaakt van bruikbare kwaliteitsindicatoren.  Daarbij is als volgt te werk gegaan:

  • Indicatoren komen in alle opeenvolgende OESO rapportages voor (in 2007 was er een veel beperktere verzameling indicatoren dan in 2016)
  • uitsluitend selectie van indicatoren met data van minimaal 12 van de 14 moderne EU-landen
  • selectie van indicatoren die daadwerkelijk iets zeggen over kwaliteit (zoals het aantal docters/nurses, mortality ratescancer survivalavoidable hospital admissions en vaccinations); 12 Medische specialisten zijn als controlepanel geraadpleegd bij de bepaling van de indicatoren.
  • Non-medical determinants of health (zoals smoking, alcohol consumption en overweight and obesity) zijn uiteraard van invloed, maar niet meegenomen in de vergelijking.

Dertien medische kwaliteitsindicatoren zijn in een longitudinale tabel weergegeven, data uit OECD Health at a Glance van de jaren 2007, 2009, 2011, 2013, 2016 en 2017. Aldus is een tabel samengesteld onderverdeeld in vier clusters: Absolute healthHealth SuppliersHealth Status en Quality of Care.

De OESO-tabel scores van de 14 landen zijn omgezet in punten: 1 punt voor het land met de beste score, 14 punten voor het land met de slechtste score. De scores op alle 13 indicatoren zijn opgeteld en gedeeld door 13, dit is de gemiddelde score per land. De gemiddelde score per land is vertaald naar de eindpositie: het land met de hoogste kwaliteit heeft de laagste score, het land met de laagste kwaliteit heeft de hoogste score. De tabel is voor de leesbaarheid opgesplitst in 5 delen:

NB laatste rij POSITION CHANGE in de eerste 4 tabellen 2007 > 2016, m/z 2007 > 2017 

 

Zie ook: https://gijsvanloef.nl/2016/12/09/kwaliteit-medische-zorg-gedaald-tov-europees-gemiddelde-van-20072016

 

Kostenkant EU14

Aan de kostenkant zien we een bevriezing van het %BNP is vrijwel alle landen. Nationale overheden zien geen andere mogelijkheid om de macrokosten en budgettaire lasten in de hand te houden. Kosten hebben soms betrekking op 2015, soms op 2016. De grafiek (o.b.v. het ESB-artikel van 1/2017):

https://gijsvanloef.nl/wp-content/uploads/2017/01/vanloef-leijten-esb4745-026-029.pdf


Zie verder: Kosten * Kwaliteit

Kosten * Kwaliteit van de Medisch-curatieve zorg: Nederland glijdt weg

Kosten * Kwaliteit als maatstaf van de Zorgwaarde?

Als we de kosten (laagste waarde = aantrekkelijkst, mits de geleverde kwaliteit niet minder is) maal de kwaliteit (laagste waarde = hoogste kwaliteit) berekenen ontstaat een beeld van de waarde van geleverde zorg. K x Q = Z . Hoe lager dit getal, hoe hoger de zorgwaarde. Hoe hoger dit getal, hoe lager de zorgwaarde. Per land, per jaar. (NB Het jaar heeft betrekking op de publicatiedatum van het OESO-rapport)

  • Als kosten ‘K‘ nemen we het getal op basis van het %BNP, maar dan als een heel getal (geen %). Dus: K voor Nederland in 2017 wordt (5,5%BNP): 5,5
  • Als kwaliteit ‘Q‘ nemen we de uitkomsten van de OESO-tabel. Dus: Q voor Nederland in 2017 is 7,58
  • De Zorgwaarde van Nederland in 2017 is dan: K x Q = 41,69 (zie onderstaande tabel)

Nederland had in 2007 een zorgwaarde van 29, in 2017 heeft Nederland een zorgwaarde van 41,69. Daarbij valt op dat de zorgwaarde van Nederland systematisch verslechterd, de reeks is ononderbroken oplopend. Dit betekent dat de burger in Nederland in 2007 meer zorg kreeg voor zijn geld, dan in 2009, in 2009 meer zorg kreeg voor zijn geld dan in 2011, enzovoorts, tot en met het laatste jaar 2017. De verslechtering in Zorgwaarde in Nederland over de gehele periode van 2007 t/m 2017 is dan rekenkundig (-) 44%.

De drie landen die er het beste uitkomen omdat ze de meeste zorgwaarde leveren (‘de prijs:prestatie is het beste’) zijn: 1. Zweden (score: 28), 2. Noorwegen (29) en 3. Zwitserland (31). Vervolgens komen 4. Spanje (36), 5. Belgie (40), 6. Finland (41), 7. Italie (41) , dan op de 8e plaats Nederland (42), 9. Frankrijk (43), 10. Portugal (48), 11. Denemarken (51), 12. Oostenrijk (52), 13. Duitsland (54) en hekkesluiter is afgetekend Engeland/UK (59).

Zie de grafiek en de onderliggende cijfers:

bron: OECD, 2007, 2009, 2011, 2013, 2015, 2017.

NB: De OECD heeft waarden in de tabel Health expenditure and financing op enig moment aangepast. Meestal gaat het om een klein verschil van max. 0,2% BNP (bij Denemarken, Frankrijk, Duitsland), maar in het geval van Zwitserland zijn de wijzigingen significant (verlagingen van de waarden vanaf 2010 van 0,4% tot 0,7%BNP!) . Ik heb daar geen verklaring voor.

On request translation in English can be made – Data retrieved from OECD Health at a Glance, 2007, 2009, 2011, 2013, 2016, 2017.

 

Eerder publiceerde ik de ‘Doelmatigheidsindex’ als houtkoolschets (er lagen geen exacte waarden onder, maar alleen de relatieve positie tov. andere landen) en de overeenkomst is denk ik wel duidelijk. Toch zal ik deze zo niet meer publiceren, omdat het beeld te onnauwkeurig is. Je kunt wel zeggen: er is een kopgroep, er is een middengroep (met wat beweging naar de kop of de staart) en er is een staartgroep. Het beeld was als eerste schets wel verhelderend denk ik:

Hoe kom ik hier nu op? Lees verder op deze website, scroll naar beneden voor berichten in chronologische volgorde terug in de tijd